W dialogu z uczniem - jak budować relację opartą na zaufaniu i wsparciu w tutoringu?

Designed by Freepik

Skuteczna komunikacja w tutoringu nie kończy się na zadawaniu przemyślanych pytań i aktywnym słuchaniu. To także sztuka budowania relacji, w której uczeń czuje się bezpiecznie, doceniony i zmotywowany do poznawania nowych obszarów wiedzy. W tej części przyjrzymy się, jak w praktyce tworzyć atmosferę sprzyjającą otwartości oraz jak rozpoznawać i reagować na sygnały emocjonalne, które towarzyszą procesowi uczenia się.

Emocje w tutoringu – niewidzialny, ale potężny czynnik nauki

Nauka to proces intelektualny, ale też emocjonalny. Stres, niepewność, nawet lęk przed oceną czy porażką, mogą silnie wpływać na efektywność uczenia się. Tutor, który potrafi rozpoznać takie emocje u ucznia i odpowiednio na nie zareagować, ma szansę nie tylko na większe zaangażowanie podopiecznego, ale i na wzmocnienie jego poczucia własnej wartości.

Ważne jest, aby tworzyć atmosferę, w której błędy nie są traktowane jako porażki, lecz jako naturalna część drogi do mistrzostwa. Taka postawa sprzyja eksploracji i eksperymentowaniu, które są fundamentem rozwoju naukowego i osobistego (Dweck, 2006).

Strach przed porażką  – jak go rozpoznać i skutecznie łagodzić?

Strach przed porażką jest jedną z najczęstszych barier, które utrudniają uczniom pełne zaangażowanie się w proces nauki. Ten lęk często objawia się obawą przed popełnieniem błędu, krytyką czy negatywną oceną, co może hamować kreatywność i chęć eksperymentowania (Covington, 1992). W tutoringu rozpoznanie i odpowiednia reakcja na ten strach są kluczowe, by proces nauczania był nie tylko efektywny, ale i bezpieczny emocjonalnie dla ucznia.

Objawy lęku przed porażką demonstrowane są przez ucznia zazwyczaj poprzez unikanie aktywnego udziału w rozmowie lub zadawania pytań, defensywną reakcję na sugestie lub krytykę, prezentowanie niskiej samooceny i braku wiary w swoje możliwości.Takie zachowania sygnalizują, że uczeń potrzebuje wsparcia, które pomoże mu przełamać te bariery (Elliot & McGregor, 2001).

Praktyczne wskazówki dla tutora:

·         Zadbaj o to, by uczeń widział popełnianie błędów nie jako porażkę, lecz jako naturalny etap procesu uczenia się. Podejście oparte na „nastawieniu na rozwój” według Dweck (2006) pozwala uczniom postrzegać trudności jako szanse do rozwoju, a nie zagrożenia. Tutor może mówić na przykład: „Błędy są naszymi najlepszymi nauczycielami – pokażą Ci, co jeszcze możesz poprawić.”

·         Krytyka powinna być konstruktywna i skupiona na konkretnych działaniach, a nie na cechach ucznia. Zamiast mówić: „To nie jest dobre,” lepiej zapytać: „Jak myślisz, co moglibyśmy teraz inaczej zrobić, aby poszło lepiej?” Takie formułowanie wzmacnia autonomię i poczucie sprawczości ucznia (Zimmerman, 2002).

·         Rozpoczynaj od prostych, osiągalnych celów, które pozwolą uczniowi zbudować poczucie kompetencji. Stopniowo wprowadzaj trudniejsze zadania, aby nie przeciążać i nie wywoływać nadmiernego stresu (Schunk, 1989).

·         Regularne doceniaj nawet niewielkie sukcesy bo to buduje motywację i przekonanie, że wysiłek się opłaca. A to z kolei obniża lęk przed popełnieniem błędów (Hattie & Timperley, 2007).

·         Zadawaj pytania metapoznawcze, np.:„Co dzisiaj poszło Ci najlepiej?” lub „Co moglibyśmy zrobić inaczej następnym razem?” To pozwala uczniowi obserwować swoje postępy i uczy go samoregulacji, co zmniejsza lęk oraz zwiększa kontrolę nad procesem nauki (Schraw, 1998).

Język wspierający rozwój – słowa, które motywują

Sposób, w jaki tutor formułuje swoje komunikaty, ma kluczowe znaczenie. Pozytywne wsparcie, balansowanie między pochwałą a konstruktywną krytyką oraz zachęcanie do samodzielnego myślenia tworzą przestrzeń do budowania motywacji wewnętrznej ucznia.

Zamiast mówić „To jest źle”, warto zapytać: „Co moglibyśmy zrobić inaczej, aby lepiej to zrozumieć?”, ”Jakie inne podejścia mogłyby pomóc?”. Takie sformułowania zachęcają do aktywnego udziału ucznia w procesie nauki i rozwijają jego autonomię  (Zimmerman, 2002).

Dodatkowo, język wspierający powinien uwzględniać uznanie wysiłku i postępów, a nie tylko efekt końcowy. Pochwała za zaangażowanie („Widziałem, jak bardzo się starałeś przy tym zadaniu”) wzmacnia wytrwałość i pomaga przezwyciężać obawy przed porażką (Hattie & Timperley, 2007).

Z kolei unikanie języka oceniającego, który powoduje lęk i poczucie zagrożenia, sprzyja tworzeniu bezpiecznej przestrzeni, gdzie uczeń czuje się komfortowo eksperymentując i podejmując wyzwania (Rogers, 1969).

Jak radzić sobie z trudnymi chwilami w rozmowie tutoringowej?

Każdy tutor napotka momenty, gdy uczeń nie chce lub nie potrafi się otworzyć, jest sfrustrowany, a nawet zamknięty na dialog. Kluczowe jest wtedy zachowanie spokoju, okazanie empatii i otwarcie przestrzeni do wyrażenia tych trudnych emocji.

Pomocne mogą być techniki takie jak parafraza („Czy dobrze rozumiem, że czujesz...?”), podsumowywanie wypowiedzi oraz wyrażanie własnego zrozumienia sytuacji, co wzmacnia więź i sprzyja rozładowaniu napięcia (Rogers, 1957).

Praktyczne wskazówki dla tutora:

·         Zadawaj otwarte pytania zachęcające do eksploracji uczuć. Np. „Co sprawia, że czujesz się zniechęcony?”, „Co chciałbyś zmienić w tej sytuacji?”. Takie pytania pomagają uczniowi nazwać i zrozumieć swoje emocje, co jest pierwszym krokiem do ich przepracowania.

·         Zachowaj spokój i okazuj empatię. W sytuacjach napięcia i frustracji ważne jest aby tutor pozostał spokojny i okazał zrozumienie dla uczuć ucznia. Proste zdania typu „Widzę, że to dla Ciebie trudne” mogą pomóc mu poczuć się zauważonym i mniej osamotnionym w swoich emocjach (Rogers, 1957)

·         Uznaj trudności ale kieruj uwagę na rozwiązania. Nie bagatelizuj problemów ucznia ale pomóż mu dostrzec możliwości działania. Możesz powiedzieć np., „Rozumiem, że to jest wyzwanie. Co możemy razem zrobić aby było łatwiej?”

·         Dostosuj tempo i formę pracy do sytuacji. Kiedy uczeń jest zdenerwowany lub zniechęcony, zwolnij tempo pracy i postaw na mniejsze, osiągalne kroki. To pomaga odzyskać poczucie kontroli i zmniejsza presję (Schunk, 1989).

Uczeń jako partner – rozwijanie autonomii

We współczesnym podejściu do tutoringu podkreśla się, że prawdziwy rozwój wiedzy i umiejętności następuje wtedy, gdy uczeń jest aktywnym, świadomym i zaangażowanym uczestnikiem procesu nauki. Autonomia – czyli zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji i zarządzania własnym uczeniem się – jest fundamentem tego podejścia (Deci & Ryan, 2000). Poza tym badania nad motywacją pokazują, że uczniowie, którzy czują, że mają kontrolę nad swoimi działaniami edukacyjnymi, są bardziej zmotywowani wewnętrznie, co przekłada się na większe zaangażowanie, trwałość nauki i lepsze wyniki (Ryan & Deci, 2017). Autonomia pozwala uczniowi dostosować styl i tempo nauki do własnych potrzeb i preferencji, co zwiększa skuteczność przyswajania wiedzy.

Taka współpraca to także budowanie kompetencji metapoznawczych, czyli umiejętności zarządzania własnym uczeniem się, co jest fundamentem sukcesu nie tylko w edukacji, ale i w życiu zawodowym (Schraw, 1998).

Praktyczne wskazówki dla tutora wspierającego autonomię ucznia:

·         Zachęcaj ucznia do wyznaczania i formułowania własnych celów nauki, zgodnych z jego zainteresowaniami i potrzebami. Pytania typu: „Co chciałbyś osiągnąć na dzisiejszej sesji?” czy „Jakie tematy szczególnie Cię interesują?” pomagają uczniowi świadomie kierować swoim procesem uczenia się (Schunk & DiBenedetto, 2020).

·         Umożliwiaj wybór metod i strategii pracy. Dając uczniowi możliwość wyboru, jak chce rozwiązać zadanie lub w jakiej formie przepracować materiał, tutor wzmacnia poczucie sprawczości i odpowiada na potrzebę autonomii (Zimmerman, 2002).

·         Nie narzucaj gotowych rozwiązań ani nie skupiaj się na błędach. Zamiast tego wspieraj eksplorację i eksperymentowanie. Relacja tutor-uczeń oparta na wsparciu zamiast na kontroli wzmacnia autonomię i pozytywnie wpływa na motywację do dalszej nauki (Deci & Ryan, 1985).

Jakie strategie budowania zaufania i wsparcia w tutoringu sprawdziły się w Twojej praktyce? Czy zdarzyło Ci się pomóc komuś pokonać trudności emocjonalne w trakcie nauki? Podziel się swoimi historiami i obserwacjami – Twój głos może zainspirować innych!

Dodatkowa literatura:

Covington, M. V. (1992). Making the grade: A self-worth perspective on motivation and school reform.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "What" and "Why" of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior. Psychological Inquiry.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior.

Dweck, C. S. (2006). Mindset: The New Psychology of Success.

Elliot, A. J., & McGregor, H. A. (2001). A 2 × 2 achievement goal framework. Journal of Personality and Social Psychology.

Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research.

Rogers, C. R. (1957). The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of Consulting Psychology.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-Determination Theory: Basic Psychological Needs in Motivation, Development, and Wellness.

Schraw, G. (1998). Promoting general metacognitive awareness. Instructional Science.

Schunk, D. H. (1989). Self-efficacy and achievement behaviors. Educational Psychology Review.

Schunk, D. H., & DiBenedetto, M. K. (2020). Motivation and social-emotional learning: Theory, research, and practice. Contemporary Educational Psychology.

Zimmerman, B. J. (2002). Becoming a self-regulated learner: An overview. Theory Into Practice.