Sztuka słuchania i zadawania pytań w tutoringu czyli tajemnica skutecznej komunikacji

Designed by Freepik

Czy zastanawiałaś/zastanawiałeś się kiedyś, co sprawia, że tutoring naprawdę działa? Odpowiedź jest prosta, a jednocześnie niezwykle głęboka: to komunikacja. Nie byle jaka – ale ta, w której pytania prowokują do myślenia, a słuchanie otwiera przestrzeń do prawdziwego zrozumienia. W świecie edukacji, gdzie rolę mentora pełni tutor, a jego partnerem uczeń, magia efektywnej nauki dzieje się właśnie w dialogu. Zarówno tutorzy, jak i studenci korzystają na tym, że w relacji edukacyjnej pojawia się przestrzeń do zadawania przemyślanych pytań i uważnego słuchania. Jak zatem umiejętnie pytać i skutecznie słuchać, by wspierać uczenie się i rozwój? W tym wpisie przyjrzymy się rodzajom pytań, roli pytań o motywację oraz znaczeniu aktywnego słuchania, które razem tworzą fundament skutecznej interakcji edukacyjnej.

Dlaczego pytania są ważne?

Pytania to nie tylko narzędzia do sprawdzenia, ile już wiesz. To przede wszystkim iskry rozpalające ciekawość, bodźce, które pobudzają umysł do tworzenia własnych odpowiedzi i refleksji. Właściwie zadane pytanie potrafi całkowicie zmienić sposób, w jaki uczeń angażuje się w temat. Ponad to jest jednym z podstawowych narzędzi rozwijających kompetencje ucznia i utrzymujących jego koncentrację na lekcji.

Pytania otwarte vs zamknięte

Pytania zamknięte, choć wymagają krótkich, jednoznacznych odpowiedzi („tak”, „nie”, konkretne dane), są niezbędne do szybkiej weryfikacji faktów i utrzymania skupienia ucznia. Przykład: „Czy rozumiesz, jak działa ten wzór?”. Ale to pytania otwarte – te, które zapraszają do rozbudowanej odpowiedzi i refleksji, do wyrażenia opinii czy zbudowania argumentacji, otwierają drzwi do głębszego zrozumienia i kreatywności. Zadane w odpowiednim momencie potrafią przebudzić umysł i wywołać fascynujący dialog. Przykład: „Jak możesz wyjaśnić działanie tego wzoru własnymi słowami?”. Stosowanie obu rodzajów pytań w odpowiedniej kolejności i kontekście zwiększa skuteczność nauczania, pozwala na przejście od zapamiętywania faktów do rozwijania głębszego zrozumienia.

„Dlaczego?” – pytanie, które budzi emocje

Pytanie „dlaczego” ma wyjątkową moc – może inspirować, ale też budzić opór. Z jednej strony zmusza do autorefleksji i uświadomienia sobie motywacji: „Co mnie napędza? Co jest dla mnie ważne? Dlaczego ten temat jest dla mnie ważny?”. Takie pytania pomagają również tutorowi lepiej zrozumieć indywidualne potrzeby i cele ucznia a uczniowi - uświadomić sobie własne źródła zaangażowania i trudności. Z drugiej jednak strony – pytanie „dlaczego?” może zostać odebrane jako test, któremu trzeba sprostać, co bywa stresujące zwłaszcza dla osób niepewnych swojej wiedzy (Deci i Ryan, 2000).

Zatem pytanie „dlaczego” w komunikacji tutoringowej jest narzędziem o dużym potencjale, ale także o specyficznych skutkach psychologicznych, które mogą wpływać na motywację ucznia zarówno pozytywnie, jak i negatywnie (Hawthorne, 2021). Z punktu widzenia psychologii rozwojowej i społecznej, pytanie to nie jest neutralne – niesie ze sobą ładunek znaczeniowy i emocjonalny, który może być odbierany na różne sposoby w zależności od kontekstu, tonu i relacji między rozmówcami.

Po pierwsze, pytanie „dlaczego” może wywoływać u ucznia poczucie bycia ocenianym lub krytykowanym. Często wiąże się ono z koniecznością uzasadnienia swojego postępowania lub wiedzy, co bywa postrzegane jako presja na udowodnienie słuszności lub prawdziwości odpowiedzi. Z psychologicznego punktu widzenia, taka sytuacja może prowadzić do uczucia zagrożenia, które uruchamia mechanizmy obronne w postaci wycofania się, defensywy, a nawet zniechęcenia do rozmowy i nauki. Jest to szczególnie widoczne u uczniów z niskim poczuciem własnej wartości lub tych, którzy mają trudności z przyswajaniem materiału, gdyż pytanie „dlaczego” stawia ich w roli, która wymaga pewności i kompetencji, a jeśli uczniowie jej nie mają, czują się niekomfortowo.

Po drugie, pytanie „dlaczego” często uruchamia proces metapoznawczy, czyli refleksję nad własnym myśleniem i motywacjami. Z jednej strony jest to cenna okazja do rozwijania świadomości własnych procesów poznawczych i wzmacniania autonomii w uczeniu się. Z drugiej jednak strony, może to być zadanie trudne, zwłaszcza jeśli uczeń nie jest jeszcze gotowy do takiej autorefleksji albo potrzebuje bardziej ukierunkowanego wsparcia. Gdy refleksja staje się wymuszona lub narzucona, zamiast inspirować, może przytłaczać i demotywować.

Dodatkowo, pytanie „dlaczego” ma często ambiwalentny charakter komunikacyjny – może być interpretowane jako wyraz zainteresowania i chęci zrozumienia, ale także jako wyraz niezadowolenia, niedowierzania czy krytyki. To, jak będzie odebrane, zależy od tonu głosu, mimiki, kontekstu sytuacyjnego i relacji emocjonalnej między tutorem a uczniem. W przypadku ciepłej, wspierającej atmosfery pytanie „dlaczego” może pobudzać do głębszej refleksji i poszukiwania sensu, ale w sytuacji napięcia i braku zaufania jest często odbierane jako atak.

Dlatego skuteczne wykorzystanie pytania „dlaczego” w tutoringu wymaga świadomości psychologicznych aspektów jego odbioru. Tutor powinien wspierać pytania o motywacje i przyczyny w sposób delikatny, empatyczny i konstruktywny, często poprzedzając takie pytania pozytywnym feedbackiem i wyrażeniem zrozumienia. Zamiast prostego „dlaczego tak myślisz?”, lepiej sprawdza się sformułowanie „Co skłoniło cię do takiego wniosku?”. To pomaga utrzymać zaangażowanie ucznia, minimalizując ryzyko zniechęcenia.

Podsumowując, pytanie „dlaczego” ma ogromną wartość edukacyjną, gdyż pozwala na głębsze zrozumienie i rozwój krytycznego myślenia. Jego negatywne skutki pojawiają się wtedy, gdy jest zadawane w sposób oceniający lub bez odpowiedniego kontekstu emocjonalnego, co może prowadzić do obronnych reakcji ucznia i spadku motywacji. W tutoringu skuteczna komunikacja wymaga więc świadomego podejścia do tego pytania, uwzględniającego psychologiczne mechanizmy jego odbioru oraz indywidualne potrzeby i możliwości studenta.

Aktywne słuchanie – klucz do prawdziwego porozumienia

Aktywne słuchanie to coś więcej niż tylko słyszenie słów studenta i znacznie więcej niż czekanie na swoją kolej wypowiedzi. To pełne zaangażowanie uwagi, odczytywanie niewerbalnych sygnałów i stworzenie atmosfery, w której uczeń czuje się wysłuchany i ważny, to również okazanie szacunku dla rozmówcy. Uczestnictwo w rozmowie na tym poziomie buduje zaufanie i tworzy bezpieczną przestrzeń do wyrażania myśli i uczuć. Tutor, który uważnie słucha, nie tylko lepiej rozumie, ale także zachęca ucznia do dalszego dzielenia się swoimi przemyśleniami.

Komunikacja to most porozumienia między tutorem a studentem, a właściwie zadawane pytania i aktywne słuchanie to klucze do jego efektywnego budowania. To właśnie dzięki efektywnej komunikacji każdy krok w nauce zyskuje moc inspirującej podróży, której celem jest nie tylko wiedza, lecz także rozwój osobisty i krytyczne myślenie.

A jakie pytania w tutoringu ty odkryłaś/odkryłeś jako najbardziej inspirujące i jednocześnie trudne? Jakie doświadczenia z komunikacją w roli tutora lub studenta zapadły Ci w pamięć? Podziel się swoimi przemyśleniami w komentarzach!

Dodatkowa literatura:

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "What" and "Why" of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior. Psychological Inquiry

Hawthorne, H. (2021). Understanding the Importance of Motivation in Education. High Speed Training, /www.highspeedtraining.co.uk/