Cisza w tutoringu - jak wykorzystać moc milczenia dla głębszego uczenia się?

Designed by Freepik

Czy zastanawiałaś/eś się kiedyś, dlaczego zadając pytanie uczniowi / studentowi, niecierpliwie czekasz na natychmiastową odpowiedź? A może dostrzegłaś/eś, że cisza w sesji tutoringowej budzi w Tobie lęk przed nudą lub brakiem zaangażowania? W rzeczywistości cisza może być jednym z najsilniejszych narzędzi edukacyjnych – ale tylko wtedy, gdy nauczymy się ją rozumieć i świadomie wykorzystywać.

Czym jest „wait time” i dlaczego ma znaczenie?

Pojęcie „wait time" (czas oczekiwania) zostało wprowadzone przez Mary Budd Rowe w latach 70. i odnosi się do dwóch kluczowych momentów ciszy w komunikacji edukacyjnej:

·         Wait time I – pauza 3-5 sekund po zadaniu pytania, zanim uczeń udziela odpowiedzi,

·         Wait time II – pauza 3-5 sekund po odpowiedzi ucznia, zanim tutor reaguje lub zadaje kolejne pytanie.

Badania pokazują, że wydłużenie czasu oczekiwania do minimum 3 sekund przynosi spektakularne korzyści dla uczniów (Shiau i inni, 2024). Formułują oni bardziej rozbudowane i przemyślane wypowiedzi, rzadziej rezygnują z próby odpowiedzi, więcej z nich włącza się do rozmowy a w zadaniach wymagających wyższego poziomu myślenia, cisza pozwala na poprawę wyników akademickich (Ingram i Elliott 2015). Tutorowi natomiast cisza pozwala na większą elastyczność w prowadzeniu rozmowy, i poprawia jakość pytań. Tutor zadaje ich mniej, ale są bardziej przemyślane i otwierające. Podczas ciszy, tutor ma również czas na dostrzeżenie niewerbalnych sygnałów i emocji ucznia.

Psychologia ciszy – dlaczego milczenie może być trudne?

Cisza w edukacji często budzi niepokój zarówno u tutorów, jak i uczniów. Z perspektywy psychologicznej ma to swoje uzasadnienie (Ririe 2017). Uczeń może postrzegać ciszę jako presję na udzielenie „poprawnej” odpowiedzi, więc obawia się, że jego milczenie zostanie odebrane jako brak wiedzy. Poza tym, w obecnej kulturze natychmiastowości, która promuje wszystko na już i najlepiej na wczoraj, cisza może być odbierana jako stagnacja (Juma i inni 2022).

Tutor z kolei może interpretować ciszę jak przejaw braku zainteresowania ucznia lub też może czuć odpowiedzialność za potrzebę ciągłej aktywności podczas sesji.

Cisza jako przestrzeń do refleksji

Współczesne badania w zakresie psychologii poznawczej potwierdzają, że cisza jest niezbędna dla procesów refleksyjnych dotyczących przetworzenia informacji, metapoznania, opanowania stresu i niepewności a także generowania pomysłów i połączeń neuronowych (Paoletti i Ben-Soussan, 2020). Wg Paoletti (2020) cisza nie jest pustką, lecz aktywnym stanem świadomości, w którym uwaga skupia się na tym, co nazywa „świadomością bez treści" (ang. consciousness without content). Jest to stan podobny do deprywacji sensorycznej, w której dochodzi do ograniczenia lub eliminacji bodźców takich jak np. wzrok, słuch czy dotyk, ale osiąganej intencjonalnie poprzez praktyki kontemplacyjne. Badania Paoletti wskazują, że cisza nie jest brakiem aktywności mózgu, lecz specjalnym stanem organizacji neuronalnej, który sprzyja głębokiej refleksji i samoświadomości.

W kontekście tutoringu cisza staje się narzędziem transformacji, umożliwiającym przejście od powierzchownego przyswajania informacji do głębokiej refleksji i autentycznego rozumienia. Ta perspektywa radykalnie zmienia sposób, w jaki możemy postrzegać milczenie w procesie edukacyjnym. 

Cisza a neuroróżnorodność – gdy mózg potrzebuje więcej czasu i przestrzeni

Neuroróżnorodność obejmuje różne sposoby funkcjonowania mózgu, w tym autyzm, ADHD, dysleksję i inne neurologiczne różnice. Dla osób neuroróżnorodnych cisza nie jest luksusem, lecz często neurologiczną koniecznością, która umożliwia efektywne przetwarzanie informacji i regulację sensoryczną (Dwyer 2022).

Osoby z ADHD często doświadczają zjawiska zwanego „waiting mode” – stanu, w którym przed ważnym wydarzeniem czy spotkaniem nie potrafią skupić się na żadnych innych zadaniach. Badania pokazują, że mózg z ADHD przetwarza czas i antycypację inaczej niż mózg neurotypowy. Poprzez zniekształcone postrzeganie czasu, dla uczniów z ADHD minuty mogą wydawać się godzinami, przez co trudno im utrzymać uwagę podczas długiej ciszy. Z drugiej strony lęk przed brakiem gotowej odpowiedzi może powodować impulsywność prowadzącą do przerywania ciszy. Dlatego rola tutora oraz zapewnienie, że podczas spotkania uczeń może uporządkować myśli bez presji czasu, jest tutaj szczególnie ważne.

W przypadku autyzmu i przeciążenia sensorycznego, cisza jest schronieniem. Zwykłe dla innych dźwięki typu tykanie zegara, brzęczenie lampy itp., mogą być bolesne dla osób doświadczających hiperwrażliwości na dźwięki.

Praktyczne wskazówki dla tutora, jak wprowadzić konstruktywną ciszę:

·         Przygotuj przestrzeń – unikaj jaskrawych świateł, zapewnij możliwość ruchu

·         Przygotuj ucznia / studenta – wyjaśnij, że cisza po pytaniu jest naturalna i potrzebna do myślenia;

·         Używaj pozytywnego języka ciała – spokojny wyraz twarzy i otwarta postawa sygnalizują cierpliwość;

·         Nie wypełniaj ciszy słowami – unikaj powtarzania pytania lub dodawania wyjaśnień;

Cisza w tutoringu nie jest pustką do wypełnienia, lecz przestrzenią pełną potencjału edukacyjnego. Gdy tutor nauczy się ją szanować i świadomie wykorzystywać, staje się ona mostem między powierzchownym a głębokim uczeniem się, między biernością a aktywną refleksją. To, co działa dla jednego ucznia / studenta, może nie działać dla drugiego. Tutor powinien być obserwatorem i partnerem, dostosowując strategie do unikalnych potrzeb każdego z nich.

Jak ty wykorzystujesz ciszę w kontakcie z uczniem / studentem? Czy zdarza Ci się „ratować" go przed milczeniem, czy raczej dajesz mu przestrzeń do myślenia? Podziel się swoimi doświadczeniami z wykorzystywaniem ciszy jako narzędzia edukacyjnego!

Dodatkowa literatura:

Dwyer P. (2022). The Neurodiversity Approach(es): What Are They and What Do They Mean for Researchers?. Human development, 66(2), 73–92. https://doi.org/10.1159/000523723

Ingram, J., & Elliott, V. (2015). A critical analysis of the role of wait time in classroom interactions and the effects on student and teacher interactional behaviours. Cambridge Journal of Education, 46(1), 37–53. https://doi.org/10.1080/0305764X.2015.1009365

Juma, O., Husiyin, M., Akhat, A., & Habibulla, I. (2022). Students' Classroom Silence and Hopelessness: The Impact of Teachers' Immediacy on Mainstream Education. Frontiers in psychology, 12, 819821. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.819821

Paoletti, P., & Ben-Soussan, T. D. (2020). Reflections on Inner and Outer Silence and Consciousness Without Contents According to the Sphere Model of Consciousness. Frontiers in psychology, 11, 1807. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.01807

Ririe, M. (2017). Don't talk - listen: The power of silence in a tutoring session. Tutor’s Column. Paper 6 https://digitalcommons.usu.edu/wc_tutor/6

Shiau, A. Y. A., McWilliams, K., & Williams, S. (2024). The Role of Wait Time During the Questioning of Children: A Systematic Review. Trauma, violence & abuse, 25(5), 3441–3456. https://doi.org/10.1177/15248380241246793